HISTORIA

     Znaleziska archeologiczne świadczą o tym, że tereny wokół Pszczewa były zamieszkane już w epoce kamienia. Szczególne znaczenie mają znaleziska z początków naszej ery. Wynika z nich, że w Borowym Młynie i Pszczewie istniał wówczas dość znaczący ośrodek hutniczy, produkujący wyroby nie tylko na potrzeby własne, ale utrzymujący rozległe kontakty handlowe. Świadczy to o dość dobrze rozwiniętym osadnictwie w tym czasie. Wykopaliska archeologiczne potwierdzają, że już w IX/X wieku istniał gród, który leżał po drugiej stronie jeziora miejskiego na półwyspie Katarzyny. Było to w czasach, w których kształtowały się zręby słowiańskich organizacji plemiennych. Poprzedzały one powstanie państwa piastowskiego, które stało się ich spadkobiercą. Gród pszczewski „leżał na ważnym trakcie z Poznania do Lubosza i dalej do Niemiec, strzegący dogodnego przejścia przez linię jezior, miał w tych czasach z pewnością duże znaczenie”. Przez Pszczew przechodziły również wojska niemieckich najeźdźców, po raz pierwszy spaliły oba grody w 1005 roku wojska cesarza Henryka II. Wtedy to odbudowano tylko jeden gród leżący przy Jeziorze Miejskim, który dalej spełniał funkcję obronną, ale tylko przez następne półtora wieku. W 1157 roku Pszczew został bowiem ponownie zaatakowany, tym razem przez wojska cesarza Fryderyka II Rudobrodego. Po pierwszym zniszczeniu gród został odbudowany, co świadczy o jego znaczeniu, po kolejnym już go tam nie odbudowano. Powodem mógł być wzrost w tym czasie znaczenia sąsiedniego Międzyrzecza, który miał urosnąć do rangi bardzo ważnego grodu na rubieżach państwa polskiego.

           Krajobraz wokół Pszczewa jest bardzo malowniczy. Większość obszaru zajmują piaszczyste i żwirowate wzgórza morenowe, pokryte lasami. W najbliższej okolicy Pszczewa znajduje się 18 jezior. Owo bogactwo jezior wpłynęło na nazwę miejscowości. Wywodzi się ją bowiem od staropolskiego „plszczyć” (gwarowe pscyć czyli pszczyć) oznaczającego ‘błyszczeć, lśnić’. Innym wytłumaczeniem nazwy miejscowości, początkowo zwanym Pczew, później Pszczew może być fakt, iż w mieście rozwijało się niegdyś prężnie pszczelarstwo.

           Dzieje Pszczewa są nierozerwalnie złączone z dziejami organizacji kościelnej na tym obszarze. Od najdawniejszych bowiem czasów należał do biskupów poznańskich i stanowił ośrodek znacznego klucza dóbr biskupich. Odgrywał wielką rolę w strukturze administracyjnej diecezji poznańskiej, będąc siedzibą archidiakonatu, oficjalatu i dekanatu. Tylko na tym opierało się jego znaczenie. Istotna zmiana w sytuacji Pszczewa nastąpiła na początku XIX w., po rozbiorach Rzeczypospolitej. Stracił on swą rangę, zyskując status zwykłej parafii. Przynależność tej miejscowości do biskupów poznańskich potwierdza dokument z 1259 r., w którym wspomniano  v i l l a e t   h o m i n e s   e p i s c o p i  d e  P c z e w.  Prawa miejskie otrzymał Pszczew z nadania biskupa poznańskiego Andrzeja Opalińskiego w 1412 r . Akt ten spłonął w pożarze miasta w 1508 r. W 1350 r. Kazimierz Wielki nadał mieszkańcom dóbr biskupich wiele przywilejów, w tym także mieszkańcom Pszczewa.

           W 1793 r. Pszczew dostał się pod panowanie Prus. Ludność polska przez cały okres zaborów nie zapomniała o swoim pochodzeniu i często podkreślała swój patriotyzm. Kilka lat później rząd pruski skonfiskował dobra biskupie i przekazał je księciu Hohenlohe. Od 1807 do 1815 roku Pszczew należał do Księstwa Warszawskiego, a w latach 1815-1819 do Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Miasto było silnym ośrodkiem polonijnym z Bankiem Ludowym, Związkiem Polaków w Niemczech i Towarzystwem Robotników Polsko-Katolickich. W 1918 roku Traktatem Wersalskim Pszczew pozostał po niemieckiej stronie, jako Betsche. Miasto wróciło do Polski w 1945 roku, rok później utraciło prawa miejskie.

      Przemiany w Europie środkowej w okresie schyłkowej epoki kamienia i na początku epoki brązu są momentem gwałtownego rozwoju cywilizacyjnego na obszarze całego ówczesnego świata. Od czasu rewolucji neolitycznej, kiedy obserwujemy postępujące zjawisko stałego osadnictwa, rozwoju gospodarki opartej na rolnictwie i hodowli zwierząt oraz początki metalurgii miedzi, ludzkość wchodzi na kolejny etap rozwoju, którego efektem jest nowa epoka – epoka brązu. Jej początki sięgają przełomu V i IV tys. p.n.e. na Bliskim Wschodzie, a na ziemie polskie dociera ok. 2300 r. p.n.e. (Kozłowski, 1999, s. 202).

           Pierwsza technologia wytwarzania metalu – brązu, będącego stopem miedzi i cyny – jest momentem przełomowym w dziejach człowieka. Wraz z zapotrzebowaniem na surowiec rozwija się handel dalekosiężny, który przyspiesza przepływ informacji i nowych technologii, dając podwaliny pod rozwój pierwszych cywilizacji w basenie Morza Śródziemnego, a w Europie środkowej jest czasem dynamicznego rozwoju kultur pradziejowych – w tym kultury łużyckiej, która od 1400 p.n.e. zajmuje tereny dorzecza Odry i Wisły, stając się jedną z najbardziej rozpoznawalnych kultur pradziejowych na ziemiach polskich (Gedl, 1975). Gospodarka łużyczan była oparta o rolnictwo i hodowlę, ale uzupełniało ją rybołówstwo, łowiectwo i zbieractwo. Łużyczanie osiedlali się w pobliżu zbiorników wodnych, budując osady otwarte, a od VIII wieku również osady obronne (np. Biskupin). Ich wytwórczość przedmiotów z brązu, a później z żelaza, opierała się o importowany surowiec. Kultura łużycka trwała około tysiąca lat.

           W epoce brązu obserwujemy również po raz pierwszy zjawisko ujednolicenia obrządku pogrzebowego, związanego z wprowadzeniem ciałopalenia, które staje się powszechne na całym obszarze Europy środkowej i zachodniej. Od połowy II tys. p.n.e. w materiale archeologicznym zaczynamy obserwować, że przy osadach kultur brązowych powstają cmentarzyska ciałopalne, które są użytkowane wielopokoleniowo – czasem nawet przez kilkaset lat. Zajmują one duże obszary, stąd pojawia się nazwa – pola popielnicowe, a ludność, która przyjmuje ten zwyczaj grzebania zmarłych nazwana jest kulturami pól popielnicowych (Kozłowski, 1999, s. 222). Kultura łużycka należy do kompleksu kultur pól popielnicowych. W obrządku pogrzebowym obserwujemy, że zmarłych palono na stosach, a ich szczątki umieszczano w naczyniach – popielnicach, które były następnie składane do płytkich grobów jamowych. Popielnice często przykrywano np. miską, a do grobu wstawiano od kilku do kilkunastu naczyń, tzw. przystawek, które interpretujemy jako dary grobowe. W pochówkach zdarzają się również drobne przedmioty z brązu, ozdoby lub elementy ubrań np. szpile. Kultury pól popielnicowych są fenomenem, który budzi zainteresowanie wielu archeologów. Co mogło spowodować, że na tak dużym obszarze ludzie nagle zaczynają chować swoich zmarłych w tym samym obrządku, a ciałopalne cmentarzyska stają się tak powszechne w całej Europie? Niektórzy upatrują tych zmian w przejęciu i upowszechnieniu się technologii produkcji brązu. Nowa technologia, oparta jest o ogień, który przyjmuje rolę niemal magiczną, stając się jednocześnie bardzo ważnym elementem w obrzędach pogrzebowych. Jest to prawdopodobnie przyczyna przeobrażenia postrzegania świata na poziomie ideologicznym (Mierzwiński, 2012).

           Zjawiska, które obserwujemy w skali całej Europy, mają też swoje odzwierciedlenie w skali regionu. W Pszczewie, wsi gminnej w woj. lubuskim, w zachodniej Polsce, już od epoki kamienia rejestrujemy ślady obecności człowieka na tych terenach. Okolica dzisiejszej miejscowości, leżącej nad ciągiem jezior i mokradeł, była chętnie zasiedlana już od pradziejów. Najdawniejsze ślady osadnictwa pszczewskiego sięgają 7 tys. p. n.e., kiedy notujemy tu stanowiska z czasów mezolitu oraz z neolitu w okolicy Borowego Młyna i w pobliżu drogi do Silnej (Dąbrowski, 1959). Nad Jez. Chłop i nad Jez. Pszczewskim zarejestrowano obszary zasiedlone przez ludność kultury łużyckiej, która żyła na tych terenach. W samym Pszczewie przy ul. Międzychodzkiej znajduje się stan. 21 (AZP 50-17/68), gdzie w 2018 r. przeprowadzono badania archeologiczne, identyfikując tam osadnictwo z neolitu, a także łużyckie cmentarzysko popielnicowe z IV i V okresu epoki brązu – ok. 1100-700 lat p.n.e. (Krzyszowski, 2018).

           Natomiast od I-II w. n.e. w Pszczewie rozpoczyna się osadnictwo związane z ośrodkiem hutniczym, w którym produkowano lokalnie żelazo w prymitywnych piecach, tzw. dymarkach. Zasiedlenie trwa do wczesnego średniowiecza, co sprawia, że możemy mówić o ciągłości osadniczej na tym terenie od początków naszej ery do dnia dzisiejszego. Jest to zjawisko niespotykane w skali kraju (Dąbrowski, 1969; Dąbrowski,1998).

           Pszczew, leżący na pograniczu dwóch krain historycznych – Wielkopolski i Brandenburgii, z racji na topografię i zaporę wodną z okolicznych jezior, był miejscem, gdzie w związku z naturalnym układem terenu poprowadzono szlak wiodący z zachodu na wschód. Traktu tego użytkowano już w początkach naszej ery, a w średniowieczu stał się on ważnym szlakiem handlowym, nazywanym drogą poznańsko-lubuską. Strzegły go dwa grody wczesnośredniowieczne pochodzące z IX/X w., których relikty odkryto w trakcie badań archeologicznych w latach 50-tych XX w. Grody te zostały najprawdopodobniej zniszczone w trakcie najazdu Henryka II w 1005 r. Następnie odbudowano gród znajdujący się na półwyspie Jez. Pszczewskiego. Drugi, leżący dalej na północ, przy drodze na Stoki, już się nie podniósł po zniszczeniu (Dąbrowski, 1960). W XIII w. w Pszczewie zostaje wybudowany jeszcze jeden gród strażniczy, na zachodnim brzegu Jez. Pszczewskiego. Jest on użytkowany do XV w.

           Sam Pszczew jako miejscowość po raz pierwszy pojawia się w dokumentach źródłowych w 1259 r., w Kodeksie Dyplomatycznym Wielkopolski (za: Krzyszowski, 2018).

           Podsumowując, na podstawie badań archeologicznych możemy wyróżnić kolejne etapy zasiedlenia okolic Pszczewa:

      1.Ślady obecności ludzi na tych terenach od 7 tys. p.n.e. w epoce kamienia.

      2.Zarejestrowane stanowiska kultury łużyckiej datowane na IV i V okres epoki brązu. 

      3.Zjawisko ciągłości osadniczej od początków naszej ery do wczesnego średniowiecza związane z ośrodkiem hutniczym i   metalurgicznym działającym wokół Pszczewa – tzw. piecowiska w Borowym Młynie i okolicy wsi.

    4.Ważny punkt kontrolny szlaku w średniowieczu na trasie Wielkopolska – Brandenburgia. Dwa grody wczesnośredniowieczne strzegące przejścia z przełomu IX/X w. i jeden z XIII w.